โดยการเกิดต่างขณะดับพร้อมกัน (นานุปฺปาทเอกนิโรธโต) 1
โดยเกิดพร้อมกันดับพร้อมกัน (เอกุปฺปาทเอกนิโรธโต) 1
โดยเกิดไม่พร้อมกันดับไม่พร้อมกัน (นานุปฺปาทนานา-
นิโรธโต) 1
โดยเป็นอดีตอนาคตปัจจุบัน (อตีตานาคตปจฺจุปนฺนโต) 1
โดยเป็นธรรมภายในและภายนอก (อชฺฌตฺติกพาหิรโต) 1
โดยเป็นสภาพหยาบและละเอียด (โอฬาริกสุขุมโต) 1
โดยเป็นธรรมทรามและประณีต (หีนปณีตโต) 1
โดยเป็นธรรมไกลและใกล้ (ทูรสนฺติกโต) 1
โดยปัจจัย (ปจฺจยโต) 1
โดยสมุฏฐาน (สมฺฏฐานโต) 1
โดยความสำเร็จ (ปรินิปฺผนฺนโต) 1
โดยเป็นของปรุงแต่ง (สํขตโต) 1

ว่าโดยการเกิดขึ้นครั้งแรกของขันธ์ 5

บรรดาปกิณกะเหล่านั้น คำว่า โดยการเกิดขึ้นครั้งแรก นี้
การเกิดขึ้นครั้งแรกมี 2 อย่างคือ การเกิดขึ้นครั้งแรกของคัพภไสยกสัตว์ และ
การเกิดขึ้นครั้งแรกของโอปปาติกสัตว์ บรรดาการเกิด 2 อย่างนั้น พึงทราบ
การเกิดขึ้นครั้งแรกของคัพภไสยกสัตว์อย่างนี้
จริงอยู่ขันธ์ 5 ของพวกคัพภไสยกสัตว์ย่อมปรากฏพร้อมกันไม่หลัง
ไม่ก่อนกันในขณะปฏิสนธิ. ข้อนี้ท่านกล่าวว่า ความสืบต่อแห่งรูป กล่าวคือ
กลละที่ปรากฏในขณะนั้น เป็นของนิดหน่อยมีเพียงแมลงวันตัวน้อยจะพึงดื่มได้
ด้วยความพยายามครั้งเดียวเท่านั้น แล้วยังกล่าวอีกว่า นั่นก็ยังมากเกินไป

คือมันเป็นเพียงหยาดที่ไหลออกตรงปลายของเข็มละเอียดที่เขาจุ่มในน้ำมันแล้ว
ยกขึ้น ดังนี้. แม้หยาดน้ำนั้นนั่นท่านก็ปฏิเสธแล้วกล่าวว่า เมื่อเขาจับผม
เส้นหนึ่งยกขึ้นจากน้ำมันแล้วก็เป็นเพียงหยาดน้ำที่ไหลออกตรงปลายผมเส้นนั้น
ดังนี้ แม้หยาดน้ำนั้นท่านก็ปฏิเสธแล้วกล่าวว่า เมื่อผ่าเส้นผมของมนุษย์ชาว
ชนบทนี้ออกเป็น 8 ส่วน เส้นผมของชาวอุตตรกุรุทวีปมีประมาณเท่าส่วนหนึ่ง
แต่ 8 ส่วนนั้น กลละนั้นก็เป็นเพียงหยาดที่ตั้งอยู่ตรงปลายผมของมนุษย์ชาว
อุตตรกุรุทวีปนั้นที่เขายกขึ้นจากน้ำมันงาใส ดังนี้ แม้น้ำมันงาใสนั้นท่านก็ปฏิเสธ
แล้วกล่าวว่า นั่นก็ยังมาก ธรรมดาขนทรายเป็นธรรมชาติละเอียด กลละนั้น
เป็นเพียงหยาดที่ไหลออกตรงปลายของขนเนื้อทรายเส้นหนึ่งที่เขาจุ่มในน้ำมันงา
ใสแล้วยกขึ้น ดังนี้. ก็กลละนี้นั้นใสสะอาด ไม่ขุ่นมัว บริสุทธิ์ เสนอด้วย
หยาดน้ำมันงาใส ข้อนี้สมดังคำที่ท่านกล่าวไว้ว่า
ติลเตสสฺส ยถา พินฺทุ สปฺปิมณฺโฑ อนาวิไล
เอวํ วณฺณปฏิภาคํ กลลนฺติ ปวุจฺจติ
หยาดน้ำมันงา ใสเหมือนเนยใส
ไม่ขุ่นมัว ฉันใด ท่านกล่าวว่า กลลรูปมีส่วน
เปรียบด้วยรูปพรรณ ฉันนั้น.
ในสันตติรูปเล็กน้อยอย่างนี้ ยังมีสันตติรูปที่เป็นประธาน 3 กลุ่ม คือ
วัตถุทสกะ 1 กายทสกะ 1 ภาวทสกะด้วยอำนาจอิตถินทรีย์ของหญิงและด้วย
อำนาจปุริสินทรีย์ของชาย 1 บรรดาสันตติรูปทั้ง 3 กลุ่มเหล่านั้น รูปนี้ คือ
วัตถุรูป 1 มหาภูติรูป 4 เป็นที่อาศัยของวัตถุรูปนั้น และวรรณะ คันธะ รสะ
โอชา รวม 4 ที่อาศัยมหาภูตรูปนั้น และชีวิตรูป 1 ชื่อว่า วัตถุทสกะ รูปนี้
คือ กายประสาท 1 มหาภูตรูป 4 ซึ่งเป็นที่อาศัยของกายประสาทนั้น วรรณะ

คันธะ รสะ โอชา 4 ซึ่งอาศัยมหาภูตรูปนั้น และชีวิตรูป 1 ชื่อว่า กายทสกะ
รูปนี้คือ อิตถีภาวะ ของหญิง และปุริสภาวะของชาย 1 มหาภูตรูป 4 ซึ่งเป็นที่
อาศัยภาวรูปนั้น วรรณะ คันธะ รสะ โอชา 4 ซึ่งอาศัยมหาภูตรูปนั้น และชีวิต
รูป 1 ชื่อว่า ภาวทสกะ. กรรมชรูป (รูปเกิดแต่กรรม) ในปฏิสนธิของคัพภ-
ไสยกสัตว์ กำหนดโดยสูงสุดมี 30 ถ้วน ชื่อว่า รูปขันธ์ ด้วยประการฉะนี้.
ก็เวทนาที่เกิดพร้อมกับปฏิสนธิจิต ชื่อว่า เวทนาขันธ์ สัญญา ... ชื่อว่า
สัญญาขันธ์ สังขาร... ชื่อว่า สังขารขันธ์ ปฏิสนธิจิต ชื่อว่า
วิญญาณขันธ์ ขันธ์ 5 ในขณะปฏิสนธิของคัพภไสยกสัตว์ เป็นสภาพ
บริบูรณ์แล้ว ด้วยประการฉะนี้ แต่ถ้า ปฏิสนธิของบัณเฑาะก์ (นุปํสก-
ปฏิสนฺธิ ) ย่อมลดภาวทสกะ มีกรรมชรูป 20 ถ้วน ด้วยอำนาจทสกะทั้ง 2
ชื่อว่า รูปขันธ์ ธรรมมีเวทนาขันธ์เป็นต้น มีประการตามที่กล่าวแล้วนั่นแหละ
ขันธ์ 5 ในขณะปฏิสนธิของคัพภไสยกสัตว์ แม้อย่างนี้ด้วยประการฉะนี้ ก็ชื่อว่า
บริบูรณ์แล้ว. ในฐานะนี้ บัณฑิตควรกล่าวประเพณีของรูปที่มีสมุฏฐาน
3 ด้วย.
ก็ชื่อว่า การเกิดขึ้นครั้งแรกของสัตว์ผู้เป็นโอปปาติกท่านแสดงไว้โดย
มิได้กล่าวถึงประเพณี 3 นั้น.
จริงอยู่ ในขณะปฏิสนธิของสัตว์ผู้เป็นโอปปาติกะมีอายตนะบริบูรณ์
คือมีรูปสันตติที่เป็นประธาน 7 กลุ่ม ได้แก่ กรรมชรูปตามที่กล่าวข้างต้น 3
และจักขุทสกะ โสตทสกะ ฆานทสกะ ชิวหาทสกะ ย่อมเกิดขึ้น. บรรดา
กรรมชรูป 7 กลุ่มเหล่านั้น จักขุทสกะเป็นต้น เป็นเช่นกับกายทสกะนั่นแหละ
แต่ภาวทสกะย่อมไม่มีแก่โอปปาติสัตว์ผู้ไม่มีเพศ ด้วยอาการอย่างนี้ กรรมชรูป

ที่ชื่อว่า รูปขันธ์ ของโอปปาติกสัตว์ที่มีอายตนะบริบูรณ์จึงมี 70 ถ้วนบ้าง
60 ถ้วนบ้าง ธรรมมีเวทนาขันธ์เป็นต้นก็มีประการตามที่กล่าวแล้วนั่นเอง
ขันธ์ 5 ในขณะปฏิสนธิของโอปปาติกย่อมบริบูรณ์แล้วด้วยประการฉะนี้. นี้
ชื่อว่า การเกิดขึ้นครั้งแรกของโอปปาติกสัตว์.
พึงทราบขันธ์ 5 โดยการเกิดขึ้นครั้งแรกอย่างนี้ก่อน.

ว่าโดยการเกิดก่อนและหลัง

คำว่า โดยการเกิดก่อนและหลัง มีคำถามว่า ก็ขันธ์ 5 ของ
คัพภไสยกสัตว์ที่เกิดขึ้นไม่ก่อนและหลังอย่างนี้ รูปย่อมยังรูปให้ตั้งขึ้นก่อนหรือ
หรืออรูปย่อมยังรูปให้ตั้งขึ้นก่อน. ตอบว่า รูปนั่นเองย่อมยังรูปให้ตั้งขึ้น
อรูปหาได้ยังรูปให้เกิดขึ้นไม่ เพราะเหตุไร ? เพราะความที่ปฏิสนธิจิตยังรูป
ให้เกิดขึ้นไม่ได้.
จริงอยู่ จิต 16 ดวง คือ ปฏิสนธิจิตของสัตว์ทั้งหมด 1 จุติจิต
ของพระขีณาสพ 1 ทวีปัญจวิญญาณ 10 อรูปวิปากจิต 4 ยังรูปให้
ตั้งขึ้นไม่ได้.
บรรดาจิต 16 ดวงเหล่านั้น ปฏิสนธิจิตก่อน ย่อมยังรูปให้ตั้งขึ้น
ไม่ได้ เพราะวัตถุทุรพล 1 เพราะความไม่ตั้งมั่น 1 เพราะมีปัจจัยบกพร่อง 1
เพราะเป็นจิตจรมาใหม่ 1. ด้วยว่าบรรดาเหตุ 4 เหล่านั้น วัตถุที่เกิดพร้อมกับ
ปฏิสนธิจิตเป็นสภาพทุรพลในขณะเกิดขึ้น เพราะฉะนั้น ปฏิสนธิจิตนั้น จึง
ชื่อว่า ยังรูปให้ตั้งขึ้นไม่ได้ เพราะความที่วัตถุเป็นของทุรพล.
อนึ่ง บุรุษที่กำลังตกไปในเหวย่อมไม่อาจเป็นที่พึ่งของคนอื่นได้ฉันใด
จิตแม้นี้ก็ฉันนั้น เป็นจิตไม่ตั้งมั่นเป็นเหมือนกำลังตกไปในเหว เพราะถูกกรรม